12/08/2025
మహర్షి శాలిహోత్రుడు గురించి మీకు తెలుసా...
ఈయన గోమాత సంరక్షణ, వైద్యం బోధించేవారు.
ఆయుర్వేదంలోని పశువైద్య విభాగానికి ఆదిగురుగా గౌరవింపబడతారు.
వేదకాలంలోనే గోవుల, గుర్రాల, ఏనుగుల వైద్యం పై ప్రత్యేక పరిశోధన చేసి, ఒక సమగ్ర గ్రంథం రచించారు.
ఆయన్ను కొందరు "గోపాద్యయుడు" అని కూడా పిలిచేవారు — ఎందుకంటే ఆయన గోమాత సంరక్షణ, వైద్యం బోధించేవారు.
శాలిహోత్ర సంహితలో సుమారు 12,000 శ్లోకాలు ఉన్నాయని భావిస్తారు (కొన్ని ప్రతులు తగ్గిన రూపంలో లభ్యమవుతున్నాయి).ఇది మహర్షి శాలిహోత్రుడు రాసినదిగా భావించబడుతుంది, మరియు దీనిని ప్రపంచంలోనే మొదటి సిస్టమాటిక్ వెటర్నరీ సైన్స్ టెక్స్ట్‌బుక్ అని చెప్పొచ్చు.
ప్రామాణిక సమాచారం
భాష: సంస్కృతం
కాలం: సుమారు క్రీపూ 3వ శతాబ్దం – క్రీశ 2వ శతాబ్దం మధ్యకాలం (పురావస్తు ఆధారాలు వేర్వేరుగా చెబుతాయి)
విషయం:
గోవుల, గుర్రాల, ఏనుగుల, ఒంటెల ఆరోగ్యం
శరీర నిర్మాణం, జాతుల వివరణ
వ్యాధుల వర్గీకరణ (సంక్రామక, అసంక్రామక)
మూలికా వైద్యం, లేపనాలు, కషాయాలు
ఆహార నియమాలు, మేత నిర్వహణ
గో-వైజ్ఞానికం (Cow Science) — గోవుల లక్షణాలు, శరీర నిర్మాణం
వ్యాధి లక్షణాధ్యాయం — రోగ నిర్ధారణ పద్ధతులు
ఔషధాధ్యాయం — మూలికల జాబితా, గుణాలు, వినియోగం
శాలిహోత్ర గోచర శాస్త్రం — మేత పద్ధతులు, గోచర భూముల వినియోగం
ప్రసవాధ్యాయం — గర్భధారణ, ప్రసవంలో జాగ్రత్తలు
గోపోషణాధ్యాయం — మేత, నీరు, వసతి, వాతావరణ అనుకూలత
శాలిహోత్ర సంహితలోని ప్రాథమిక మూలికల ఆధారంగా, గో వైద్య పద్ధతుల్లో ఇంకా నేటికీ పశుసంవర్ధన మరియు ఆయుర్వేద వెటర్నరీలో ఉపయోగపడుతుంది.
చరిత్రాత్మకంగా: ఇది నాలందా, తక్షశిల వంటి విశ్వవిద్యాలయాలలో పాఠ్యాంశంగా ఉండేది.
ఆధునికంగా: ఆర్గానిక్ డెయిరీ, నేచురల్ వెటర్నరీ మెడిసిన్‌లో ఈ జ్ఞానం మళ్లీ ప్రాచుర్యం పొందుతోంది.
అంతర్జాతీయ గుర్తింపు: కొన్ని భాగాలు టిబెట్, చైనా, పర్షియన్ భాషల్లోకి అనువదించబడ్డాయి.
సమాజ హితం కోసం ఎందరో మహర్షులు ఎన్నో ఆవిష్కరణలు చేసి భారతీయ సంస్కృతిని ప్రపంచానికి చాటి చెప్పారు. అటువంటి వారందరూ మనకు ప్రాత స్మరణీయులు
గోమాత రక్ష సర్వ జగద్రక్ష
ధర్మస్య జయోస్తు
क्या आपको महर्षि शालिहोत्र के बारे में पता है…
ये एक महान ऋषि थे, जो गोमाता की रक्षा और उपचार सिखाते थे।
आयुर्वेद के पशु-चिकित्सा विभाग के आदि गुरु के रूप में इनका सम्मान किया जाता है।
वेदकाल में ही इन्होंने गायों, घोड़ों और हाथियों के उपचार पर विशेष शोध किया और इस विषय पर एक संपूर्ण ग्रंथ की रचना की।
इन्हें कुछ लोग “गो-आचार्य” भी कहते थे — क्योंकि ये गोमाता की देखभाल और उपचार का ज्ञान देते थे।
माना जाता है कि शालिहोत्र संहिता में लगभग 12,000 श्लोक हैं (हालाँकि कुछ प्रतियाँ संक्षिप्त रूप में उपलब्ध हैं)।
यह ग्रंथ, जिसे महर्षि शालिहोत्र द्वारा रचित माना जाता है, दुनिया की पहली व्यवस्थित पशु-चिकित्सा विज्ञान की पाठ्यपुस्तक मानी जाती है।
प्रामाणिक जानकारी
• भाषा: संस्कृत
• काल: लगभग ईसा पूर्व 3री शताब्दी – ईस्वी 2री शताब्दी (विभिन्न पुरातात्विक प्रमाण अलग-अलग तिथि बताते हैं)
• विषय-वस्तु:
• गाय, घोड़े, हाथी, ऊँट की सेहत
• शरीर की रचना और नस्लों का विवरण
• रोगों का वर्गीकरण — संक्रामक और असंक्रामक
• हर्बल औषधियाँ, लेप, काढ़े
• आहार नियम और चराई प्रबंधन
• गौ-विज्ञान — गायों की बनावट और विशेषताएँ
• रोग पहचानने की पद्धतियाँ
• औषधियों की सूची, गुण और उपयोग
• चराई की पद्धतियाँ और चारागाह भूमि का उपयोग
• गर्भधारण और प्रसव देखभाल
• चारा, पानी, आश्रय और जलवायु अनुकूलन
शालिहोत्र संहिता में वर्णित मूल जड़ी-बूटियों के आधार पर आज भी पशुपालन और आयुर्वेदिक पशु-चिकित्सा में उपचार किए जाते हैं।
ऐतिहासिक रूप से:
यह नालंदा और तक्षशिला जैसे विश्वविद्यालयों में पढ़ाया जाता था।
आधुनिक समय में:
यह ज्ञान जैविक डेयरी और प्राकृतिक पशु-चिकित्सा में फिर से लोकप्रिय हो रहा है।
अंतरराष्ट्रीय मान्यता:
इसके कुछ अंश तिब्बती, चीनी और फारसी भाषाओं में अनुवादित हुए हैं।
समाज कल्याण के लिए अनेक महर्षियों ने अनेक खोजें कीं और भारतीय संस्कृति की महिमा को विश्व में पहुँचाया।
ऐसे सभी संत हमारे लिए प्रातः-स्मरणीय हैं।
गोमाता की रक्षा — सम्पूर्ण जगत की रक्षा
धर्म की विजय हो!
Do you know about Maharshi Shalihotra…
He was a great sage who taught the protection and treatment of the sacred cow (Gomata).
He is honored as the first Guru of the veterinary branch of Ayurveda.
Even in the Vedic era itself, he carried out special research on the treatment of cows, horses, and elephants, and wrote a complete scripture on it.
Some people even called him “Gopadhyaya” — because he devoted himself to teaching the care and treatment of cows.
It is believed that the Shalihotra Samhita contains about 12,000 verses (though some copies available today are shorter).
This work, attributed to Maharshi Shalihotra, is considered the first systematic veterinary science textbook in the world.
Authentic Information
• Language: Sanskrit
• Period: Around 3rd century BCE – 2nd century CE (different archaeological sources give varied dates)
• Subject:
• Health of cows, horses, elephants, camels
• Anatomy and breed descriptions
• Classification of diseases — infectious & non-infectious
• Herbal medicine, ointments, decoctions
• Dietary rules, grazing management
• Cow Science — structure and features of cows
• Disease diagnosis methods
• Medicinal herbs — list, properties, uses
• Grazing systems and pasture land usage
• Pregnancy and calving care
• Feeding, water, shelter, climate suitability
Based on the primary herbs described in the Shalihotra Samhita, many treatments are still used today in animal husbandry and Ayurvedic veterinary practices.
Historically:
It was a subject taught in great universities like Nalanda and Takshashila.
In modern times:
This knowledge is once again gaining importance in organic dairy farming and natural veterinary medicine.
International Recognition:
Some parts of the text were translated into Tibetan, Chinese, and Persian.
For the welfare of society, many sages have made remarkable inventions and have shown the greatness of Indian culture to the world.
All such saints are worthy of our morning remembrance.
Protect the Cow, Protect the Whole World
Victory to Dharma!
