31/08/2024
Choroba niebieskiego języka – czy jest zagrożeniem dla polskich owiec?
Ogniska choroby niebieskiego języka stwierdzano w Europie co najmniej kilka razy w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Wirus przywędrował z Afryki i atakował zwierzęta m.in. w Portugalii, Grecji, we Włoszech, w Słowenii, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, na Węgrzech i na Słowacji. W wyniku zachorowań na bluetongue w latach 1998 – 2002 w Europie padło 250.000 owiec. Zasięg epizootii mającej miejsce od około roku przewyższa jednak swą skalą poprzednie notowania. Choroba niebieskiego języka zaatakowała już zwierzęta na obszarze od Francji, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii, przez Holandię, Belgię i Luksemburg, aż do Danii i Niemiec, stąd można stwierdzić, że potencjalnie stanowi zagrożenie także dla polskiego pogłowia przeżuwaczy.
1. Choroba niebieskiego języka – czym właściwie jest?
Choroba niebieskiego języka, czyli bluetongue jest właściwie zaliczana do chorób skóry i śluzówek. Wywoływana jest przez wirusa BTV z rodzaju Orbivirus. Wyznacza się jego przeszło 20 serotypów (źródła mówią o 27 lub 28) cechujących się różnymi właściwościami co do przebiegu zakażenia i choroby. Bluetongue atakuje wszystkie przeżuwacze, natomiast to u owiec (a także saren) przebieg jest najcięższy. Łagodniejsze objawy cechują przebieg tej choroby u bydła, kóz czy alpak. Przeciwciała przeciwko chorobie niebieskiego języka stwierdza się także u innych zwierząt, a wśród nich u nosorożców, kotów, gepardów, szakali czy rysi. Chorobę spotyka się na całym świecie, najczęściej występuje w strefach o tropikalnym lub umiarkowanym klimacie.
W Europie (Niemcy, Francja, Wielka Brytania) najczęściej stwierdzano obecność serotypu 8, a chore zwierzęta roniły, rodziły martwe płody lub dochodziło do ich mumifikacji. Na obszarze od Bałkanów do Słowacji notowano w roku 2014 obecność serotypu 4. Za to serotypy 25 i 26 wirusa choroby niebieskiego języka szerzą się bez udziału kuczmanów. Obecnie w Europie trwa epizootia serotypu 3, który jest bardziej zjadliwy i trudniejszy do zwalczenia od np. serotypu 8.
Wirus BTV jest raczej oporny na działanie czynników środowiskowych i nawet po 25 latach przechowywania w roztworze glicerolu, a także po wielu latach w krwi zachowuje właściwości chorobotwórcze. Najbardziej skuteczne w jego niszczeniu są jodofory, zasadowe środowisko, związki fenolowe oraz temperatura powyżej 50–60°C.
Biologicznymi wektorami zakażenia wirusem są kuczmany – Culicoides. To niewielkie ,,komary", a właściwie krwiopijne muchówki mające do około 5 mm długości ciała. Kuczmany stają się wektorami zakażenia po ugryzieniu i pobraniu krwi od chorego już zwierzęcia. Wirus utrzymuje się w organizmie Culicoides przez całe życie. Owce czy inne zwierzęta, w naturalnych warunkach nie zarażają się chorobą niebieskiego języka między sobą, stąd choroba jest zakaźna, ale nie zaraźliwa (może dojść jednak do zakażenia matka – płód i przez krew lub nasienie). Kuczmany są raczej wrażliwe na wszystkie środki insektobójcze. Najbardziej odpowiada im temperatura otoczenia w zakresie 13 – 39°C oraz wysoka wilgotność i dostęp do zbiorników wodnych w otoczeniu.
Rezerwuarem choroby są dzikie przeżuwacze i bydło, u których długo utrzymuje się wiremia, stąd wirus prawie stale krąży w populacji kuczmanów.
2. Bluetongue – przebieg choroby
Po ugryzieniu owcy przez kuczmana w którego organizmie znajduje się wirus następuje jego namnażanie. Okres inkubacji (od zakażenia do wystąpienia objawów) trwa od 3 do 20 dni, średnio 7 – 10 dni. Objawy obejmują:
• Zmiany behawioralne: depresję i posmutnienie,
• Zmiany ogólne: gorączkę (powyżej 41°C, szczyt w 7 – 8 dniu), nagłe upadki.
• Zmiany w obrębie błon śluzowych układu pokarmowego i oddechowego: stan zapalny i obrzęk jamy ustnej, nadżerki, przekrwienia, obrzęk płuc, a końcowo posinienia wskutek nieprawidłowego krążenia (niebieski język), ślinotok, duszności, wycieki ropne wskutek wtórnych zakażeń bakteryjnych,
• Zmiany w obrębie skóry i układu ruchu: kulawizny i sztywność chodu wskutek zapalenia puszki racicowej i tworzywa racicy, degenerację mięśni, zalegiwanie, niechęć lub niemożność do ruchu,
• Zmiany w obrębie układu rozrodczego: ronienia lub rodzenie zdeformowanych i zmumifikowanych płodów (u maciorek zakażonych między 4 a 8 tygodniem ciąży),
• Leukopenię, anemię.
Zachorowalność dochodzi do 100%, a śmiertelność do 70%. U bydła jest to odpowiednio 5 i 1% (serotyp 8). U lam i alpak stwierdza się przebieg nadostry lub łagodny.
W obrazie sekcyjnym oprócz typowego posinienia śluzówek można zauważyć zastoje krwi w narządach miąższowych (wątroba, śledziona), wybroczyny (serce, żwacz, węzły chłonne), nacieki w podskórzu głowy, stany zapalne koronki, wtórne, zachłystowe zapalenia płuc.
3. Choroba niebieskiego języka – rozpoznawanie i postępowanie
Rozpoznawanie obejmuje: obserwację objawów, badania serologiczne, badania wirusologiczne (krew, śledziona, węzły chłonne, szpik kostny kości długich). W Polsce diagnoza opiera się głównie o testy ELISA i PCR.
Leczenie: brak. Na ogół nie ma skutecznych leków przeciwko wirusom. Antybiotyki zwalczają jedynie bakterie, przydatne są w przypadku wtórnych zakażeń bakteryjnych występujących przy przebiegu choroby niebieskiego języka. Stosuje się też leki przeciwzapalne i przeciwbólowe (terapia wspomagająca/leczenie objawowe)
Zapobieganie chorobie niebieskiego języka jest ciężkie, gdyż właściwie zwalczać należy kuczmany – wektory zakażenia. Poza tym stosuje się szczepienia.
Postępowanie Inspekcji Weterynaryjnej po wykryciu ogniska choroby niebieskiego języka obejmuje m.in. określenie obszaru występowania choroby o promieniu co najmniej 100 km wokół ogniska choroby, obszaru zagrożonego wystąpieniem choroby, na którym w ostatnich 12 miesiącach nie przeprowadzano szczepień przeciwko chorobie z użyciem żywych szczepionek atenuowanych, sięgającego co najmniej 50 km poza obszar występowania choroby, ubój sanitarny stad w których stwierdzono wystąpienie choroby oraz określenie populacji i metod zwalczania kuczmanów.
Choroba niebieskiego języka nie jest zoonozą, dlatego produkty od chorych zwierząt (mięso, wełna, mleko) są dla ludzi bezpieczne.
4. Choroba niebieskiego języka – szczepienia
Podstawowym zabiegiem chroniącym zwierzęta przed chorobami zakaźnymi są szczepienia. W zapobieganiu bluetongue stosuje się kilka rodzajów szczepionek:
• atenuowane – szczepionki wytwarzane z izolatów terenowych wirusa choroby niebieskiego języka,
• monowalentne – zawierające żywy atenuowany wirus, skuteczne, ale potencjalnie niebezpieczne (mogą prowadzić do powstania nowego typu wirusa o nieprzewidywalnych właściwościach),
• inaktywowane – zawierające inaktywowany wirus, prowadzące do powstania czynnej i specyficznej odporności skierowanej przeciwko BTV, łagodzące objawy wiremii,
• rekombinowane.
Obecnie w Polsce nie ma dostępnych żadnych szczepionek przeciwko chorobie niebieskiego języka, a sprowadzić je z zagranicy można tylko po uprzedniej procedurze obejmującej m.in. wydanie zgód przez Główny Inspektorat Weterynarii, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwo Zdrowia. Obecnie sprowadzenie szczepionek wymagałoby prawdopodobnie procedury nadzwyczajnej.
,,§ 7.
1. Powiatowy lekarz weterynarii może przeprowadzić szczepienia przeciwko chorobie po uprzednim:
1) dokonaniu szczegółowej oceny ryzyka;
2) poinformowaniu Komisji Europejskiej o zamiarze przeprowadzenia tych szczepień.
2. W obszarze zapowietrzonym lub w jego części powiatowy lekarz weterynarii może przeprowadzić szczepienia także szczepionką żywą atenuowaną.
3. W przypadku zastosowania szczepionki żywej atenuowanej:
1) obszar zapowietrzony obejmuje co najmniej obszar szczepień ochronnych;
2) obszar zagrożony obejmuje obszar wykraczający co najmniej 50 kilometrów poza granice obszaru zapowietrzonego."
;
,,§ 9. W obszarze zagrożonym: (...)
2) nie przeprowadza się szczepień przeciwko chorobie z użyciem szczepionek żywych atenuowanych."
– Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 października 2012 r. w sprawie zwalczania choroby niebieskiego języka.
5. Choroba niebieskiego języka – doświadczenia innych państw
[Szczepienia, serotyp 3 BTV, Niemcy]
• Zaleca się stosowanie szczepień dwukrotnie, a nie jednokrotnie,
• Szczepienia nie zapewniają całkowitej ochrony, a nawet niektóre zaszczepione sztuki padały wskutek zakażenia BTV,
• Przebieg choroby jest jednak dużo łagodniejszy u zwierząt zaszczepionych, aniżeli u nieszczepionych,
• Stosowane w Niemczech szczepionki nie są jeszcze zatwierdzone, ale z uwagi na ich skuteczne działanie są używane na mocy nadzwyczajnego dekretu,
• Szczepienia są na ogół drogie (około 3 Euro za dawkę), ale właściciele zwierząt dostają na nie dotację.
,,Pierwsze doniesienia z Holandii potwierdzają, że szczepionki są bezpieczne w użyciu i dobrze tolerowane przez zaszczepione zwierzęta. Choć wystąpiły przypadki zachorowań u zaszczepionych owiec i bydła, przebieg infekcji był znacznie łagodniejszy. Jeżeli doszło do zgonów, dotyczyły one głównie zwierząt osłabionych na przykład przez pasożyty. Mimo, że ochrona poszczepienna nie jest całkowita, Stały Komitet ds. Szczepień Weterynaryjnych (StIKo Vet) stanowczo zaleca szczepienie podatnych na zakażenie przeżuwaczy przeciwko BTV-3: Komunikat StIKo Vet." – FAQ Blauzungenkrankheit FLI.
Kilka stosowanych szczepionek przeciwko serotypowi 3. to: Bultavo 3, Bluevac-3, Syvazul BTV-3.
6. Choroba niebieskiego języka – inne metody profilaktyki
• Zwalczanie i unikanie kuczmanów poprzez: niewypasanie owiec na terenach podmokłych, niewypasanie owiec na terenach na których występują kuczmany, niewypasanie owiec w czasie wzmożonej aktywności kuczmanów, stosowanie repelentów i innych środków weterynaryjnych odstraszających owady latające (Sputop Spot-On, Epizero – eprynometryna, permetryna, deltametryna), dezynsekcję pomieszczeń,
• Dbanie o dobrą kondcyję stada – np. zwalczanie pasożytów, suplementacja składników mineralnych i witamin,
• Niestrzyżenie owiec – utrudnia dostęp kuczmanów do skóry,
• Skarmianie roślin wspomagających metabolizm i zdrowie (zioła, kora, gałązki, wierzba, probiotyki),
• Zamykanie zwierząt w budynkach na noc,
• Dobre wentylowanie budynków inwentarskich.
7. Źródła informacji
Kostro K., Gliński Z. (red.), 2014: Ochrona zdrowia i terapia chorób zakaźnych zwierząt gospodarskich. Choroby zakaźne owiec i kóz. UP Lublin.
Cąkała S. (red.), 1975: Choroby owiec. PWRiL, Warszawa.
Gliński Z.: Choroba niebieskiego języka – osiągnięcia i porażki. [w:] Życie Weterynaryjne, 2020, 95 (10). Dostępne w: https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-56f9e295-ef45-46a4-8257-e2c3a92ffc55/c/Choroba_niebieskiego_jezyka.pdf.
Mendel C. (red.), 2022: Praktische Schafhaltung. Wydanie VI. Verlag Eugen Ulmer.
FAQ Blauzungekrankenheit. FLI (https://www.openagrar.de/servlets/MCRFileNodeServlet/openagrar_derivate_00060648/FLI-Information-FAQ-BTV-2024-07-30_bf.pdf)
https://www.nvwa.nl/onderwerpen/blauwtong
https://www.wur.nl/nl/onderzoek-resultaten/onderzoeksinstituten/bioveterinary-research/dierziekten/virusziekten/blauwtong.htm
https://www.srf.ch/news/schweiz/tierseuche-blauzungenkrankheit-bereits-drei-faelle-in-der-schweiz-bestaetigt
https://www.swr.de/swraktuell/rheinland-pfalz/blauzungenkrankheit-rlp-rinder-schafe-seuche-ausbreitung-100.html
https://www.bmel.de/DE/themen/tiere/tiergesundheit/tierseuchen/blauzungenkrankheit.html
https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/farmacja-weterynaryjna
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20200000212
https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/zwalczanie-choroby-niebieskiego-jezyka-17918356
https://up.lublin.pl/weterynaria/wp-content/uploads/sites/3/2021/06/bluetongue.pdf
https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/o-chorobie-niebieskiego-jezyka
https://insektpol.pl/kuczmany-owady-zywiace-sie-krwia-i-ich-ukaszenia/
https://www.science.org/content/article/livestock-virus-hits-europe-vengeance
8. Źródła zdjęć
https://www1.wdr.de/nachrichten/ruhrgebiet/blauzungen-krankheit-schafe-100.amp , https://www.radiobonn.de/artikel/blauzungenkrankheit-im-rhein-sieg-kreis-ausgebrochen-2046394.html ,
Instagram: schafe_schuetzen
https://www.veterinaryparasitology.com/culicoides.html
9. Źródło mapy: https://tsis.fli.de/Reports/Info_SO.aspx?ts=009&guid=7c8d1984-1c33-434c-b056-fd88df60c358
Choroba niebieskiego języka bluetongue blauwtong Blauzungekrankenheit Culicoides owce kozy bydło alpaki lamy